Prof. Dr. Yusuf BALCI • İstanbul Ticaret Üniversitesi Öğretim Üyesi
Yerküremiz 2020’ye üzerinde yaşayan 8 milyara yakın insanın daha evvel şahit olmadığı büyük bir salgınla girdi. 2019 yılı sonunda Çin’de ortaya çıkan ve dünyayı saran COVID-19 Pandemisi, bu virüsün canlı bir organizmaya bağlı olmaksızın da uzun müddet canlı kalabilmesinden kaynaklanan yüksek bulaş kabiliyeti ve öldürücü bir tesire sahip olması sebebiyle 2020 başından itibaren dünyanın tek ve ortak gündemi hâline gelmiştir. O denli ki, 2020 Haziran başı prestijiyle 165.000’i Türkiye’de olmak üzere dünyada 6.330.000 olay ve tekrar 4.500’ü aşkın ülkemizde olmak üzere global çapta 378.000’den fazla vefat gerçekleşmiştir. COVID-19’a karşı aşının şimdi geliştirilememiş olması nedeniyle ülkelerin elinde pandemiye karşı tek gayret aracı, insanların birbiriyle temasını kısıtlayıcı katı önlemler olmuştur.
Bilimin ve teknolojinin bu kadar ilerlediği çağımızda çaresiz kalınan salgına karşı alınan hayatı kısıtlayıcı önlemler sonucunda neredeyse bütün ülkelerde –hepimizin yakından bildiği üzere- hayat adeta durmuştur.
2020 yazına girerken pandemiyi muhakkak ölçüde denetim altına almaya başlayan Türkiye dâhil birçok ülke, ekonomik olarak olağanlaşma uğraşı içinde olup, sonlu da olsa mağazaları, AVM’leri, kafeleri ve berberlerden spor salonlarına hizmet bölümünde faaliyet gösteren birçok işletmeyi, eğitim kurumlarını tedricen faaliyete geçirme sürecindedir. Elbet bu gelişmeler COVID-19 pandemisinin seyrine ve ikinci bir dalganın gelip gelmeyeceğine bağlı olarak olumlu ya da olumsuz istikamette gerçekleşebilecektir.
DÜNYA GÖRÜLMEMİŞ BİR KRİZDEN GEÇİYOR
Dünya, daha evvel hiç karşı karşılaşmadığı bir ekonomik krizin içinden geçmektedir. Krizin özelliklerine bakıldığında atipik olması ve pandemi kaynaklı olması bakımından başka global krizlerden ayrılmaktadır. Ülkelerin sonlarını kapatması ve memleketler arası ticaretin de çok daraldığı pandemi sürecinde ülkelerin memleketler arası ticari faaliyetlerinin oturduğu mutlak ya da mukayeseli üstünlüklere dayalı ticari sistemlerin işleyişi kökten sarsılmış olup, karşımıza artık “demode” olan kapalı ekonomiler yine çıkmaktadır.
Nitekim Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün, şu anda büyük bir sakinlik yaşayan dünya ticaretine ait optimist senaryolardaki iddialarına nazaran, global ticaret 2020’de bir evvelki yıla göre en az % 13, karamsar senaryoda ise en az % 32 gerileyecektir.
Dünya ve Türkiye borsalarında birkaç ayda % 40’lara varan düşüşlere yol açan krizin ekonomik hayata tesirleri, kuşkusuz direkt ekonomik büyüme sayılarına yansıyacaktır. 2020 yılı Nisan başında IMF’in 2020’nin birinci aylarına ilişkin dataları temel alarak yaptığı iddialara nazaran; 2019’da %2,9 büyüyen global iktisadın 2020’de % 3 küçüleceği öngörülürken, dünya genelindeki bu küçülmenin gelişmiş ekonomilerde % 6,1 üzere yüksek bir oranda gerçekleşeceği iddia edilmektedir. IMF’in son varsayımlarına nazaran, Türkiye’nin de ortasında bulunduğu Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler kümesindeki büyüme iddiası ise yalnızca % 1 olup, kategoriler ortasında en düşük (en iyi) küçülme oranı iddiasıdır. Buna karşılık, Hindistan (% 1,9) ile salgının kaynağı olan Çin (% 1,2) 2020’de dahi müspet büyüme göstereceği kestirim edilen nadir ülkelerdendir. (Neyse ki, kelam konusu varsayımlara nazaran 2021 büyüme seyrinin olumluya döndüğü bir toparlanma yılı olacaktır.)
Diğer yandan, ülke kümeleri içinde en yüksek küçülme oranının % 7,5 ile Euro Bölgesi’nde öngörülmesi, Rusya’nın da % 5,5 bir daralma gösterecek olması (Rusya’ya pandeminin geç ulaşmasının, bu iddiası daha da kötüleştirme ihtimali de gözardı edilmemelidir) Türkiye’nin ihracatının yüklü olarak bu ülkelere olması sebebiyle Türkiye’yi ayrıyeten olumsuz etkileyecek bir ögedir. IMF’in son iddialarına nazaran, 2020 yılı için Türkiye iktisadı %5 oranında daralacak, buna karşılık 2021 yılı için ise %5 büyüme kaydedecektir. Turizm gelirlerindeki keskin düşüş hem GSMH, hem de cari açık üzerinde değerli bir olumsuz etken olarak karşımıza çıkmaktadır.
İSTİHDAM DERİNDEN ETKİLENECEK
Küresel ölçekte yaşanan ekonomik büyüme kayıpları, sakinlik ve daralma, çalışma hayatı ve istihdamı da derinden etkilemektedir. 22 Nisan 2020 prestijiyle COVID-19 pandemisine karşı alınan önlemler sebebiyle global ölçekte yaklaşık 2,26 milyar çalışan etkilenmiştir ki, bu da dünya işgücünün yaklaşık %70’ini oluşturmaktadır.
Nitekim ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü)’nun son iddialarına nazaran 2020 yılının birinci çeyreğinde dünyada toplam çalışma saati prestijiyle istihdam, kriz öncesine (2019’un son çeyreğine oranla) %4,5 azalmıştır. Bu da, haftalık azami çalışma mühletleri 48 saat kabul edildiğinde 130 milyon “iş”e tekabül etmektedir.
Yine ILO’nun iddialarına nazaran, istihdam kayıplarındaki olumsuz eğilimin 2020’nin ikinci çeyreğinde de devam etmesi beklenmektedir. Bu yılın ikinci çeyreğinde global ölçekte toplam çalışma saatlerinin kriz öncesi son çeyreğe oranla %10,5 oranında azalması beklenmektedir ki, bu da 300 milyondan fazla tam vakitli “iş”e karşılık gelmektedir.
SON 70 YILIN EN BÜYÜK DURGUNLUĞU
Küresel ekonomik büyüme iddiaları değerlendirildiğinde dünya iktisadı 2. Dünya Savaşı’ndan bu yana global iktisadın gördüğü en büyük sakinliği yaşamaktadır. Geçmişte yaşanan krizlerin birçok talep taraflı olmasına rağmen, mevcut krizin iktisat üzerindeki tesirleri hem arz hem de talep taraflıdır. Böylesine yaygın, derin ve atipik bir krizin aşılması da ekonomik ve finansal siyasetlerin yanında toplum ve kısımlar nezdinde kapsamlı ve iştirakli önlemlerle mümkündür.
ILO ve tarafımızca yapılan hesaplamalara ve tahlillere nazaran, gerek dünyada gerekse Türkiye’de salgına bağlı ekonomik krizin işsizlik riski olarak yüksek seviyede görüldüğü bölümler; iktisat ve istihdam içindeki yükü yüksek olan imalat, toptan ve perakende ticaret, konaklama ve yiyecek hizmetleri gayrimenkul ile kültür, sanat, cümbüş ve spor faaliyetleridir. Krizden orta-yüksek seviyede etkilenen dallar ise; inşaat, ulaştırma ve depolama, mesleksel, bilimsel ve teknik faaliyetler, idari ve takviye hizmet faaliyetleri ve başka hizmet faaliyetleridir.
TÜRKİYE’DEN GÜÇLÜ TEDBİRLER
Krizin iktisat üzerindeki olumsuz tesirlerinin asgariye indirilmesi ve bilhassa istihdam kaybının önüne geçilebilmesi maksadıyla Türkiye’de bir dizi tedbir alınmış ve uygulamaya konmuştur. Bunların bir kısmı, genel olarak ekonomiyi (dolayısıyla istihdamı) arz ve talep taraflarından güçlendirici önlemler olup, bir kısmı da direkt, bilhassa çalışma hayatına ve istihdama yönelik önlemlerdir.
Bu minval üzere ülkemizde esnaf ve zanaatkârları, mikro işletmeleri, KOBİ’leri ve neredeyse tüm işletmeleri ilgilendiren vergi ve sigorta primi indirimleri sağlanmıştır. Ayrıyeten, işletmelerin ve bireylerin kamuya olan borç, aidat vb. yükümlükleri, vergi ve sigorta primleri başta olmak üzere kredi (Eximbank ya da KOSGEB kredileri vs.) geri ödemelerinin ötelenmesi sağlanmıştır.
İlâve olarak, pandemi sürecinde, başta kamu bankaları ve KOSGEB, TUBİTAK, İŞKUR, KGF üzere kamu kurumları tarafından olmak üzere uygun kaidelerde sağlanan dayanaklar, krediler ve finansman kolaylıkları KOBİ’leri ve işletmeleri desteklemeye yönelik değerli katkılar sağlamıştır. Son olarak Haziran başında üç kamu bankasının ortak olarak açıkladığı piyasadaki ortalama faizlerin değerli ölçüde altındaki oranlarla konut, taşıt, toplumsal hayat ve tatil kredisi paketleri ekonomiyi kredilerle canlandırmayı yönelik önemli önlemlerdir.
İlâve olarak, krizin istihdam üzerindeki olumsuz tesirlerine karşı da değerli önlemler geliştirilmiştir. Bu önlemlerin başında 17.04.2020’de çıkarılan 7244 sayılı Kanun’la getirilen “işten çıkarma yasağı” gelmektedir. Bu kanunla fiyatsız müsaade devrinde de çalışanlara İşsizlik Sigortası Fonu’ndan günlük 39,24 TL ödeme yapılması imkânı sağlanmıştır.
İstihdamın korunması bakımından getirilen en kıymetli önlemlerden biri de, COVID-19 pandemisi nedeniyle faaliyetlerini yavaşlatan yahut durduran tüm işletmelerin kısa çalışma ödeneğine başvurabilmesi imkânının sağlanması olmuştur. Kısa çalışma ödeneği fiyatı; sigortalının son 12 aylık prime temel yararları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt yararının %60’ı (üst hudutlar dâhilinde) olarak belirlenmektedir. Ayrıyeten, 26.03.2020 tarihli 7226 sayılı (kamuoyunda Torba Kanun olarak bilinen) Kanun’la getirilen minimum fiyat dayanağı de, hem patronlar hem de çalışanlar açısından COVID-19 pandemisi sürecinde patronları ve çalışanları destekleyici bir düzenleme olmuştur.
Mayıs sonu prestijiyle daha evvel açıklanan “Ekonomik İstikrar Paketi” kapsamında yaklaşık 5,5 milyon vatandaşımıza 1000’er TL’lik nakit takviye, 4,5 milyonu aşkın vatandaşımıza da Kısmi Çalışma Ödeneği ve İşsizlik Ödeneği olarak yaklaşık 6 milyar TL ödeme fiilen yapılmıştır. Hükümet tarafından açıklanan paket kapsamında toplam olarak yaklaşık 10 milyon muhtaçlık sahibi bireye 11,5 milyar TL’lik (1,67 milyar dolar) karşılıksız nakit takviyesi sağlanmıştır. Kamu bankaları tarafından açıklanan özel finansman imkânları ve öbür dayanaklar de hesaba katıldığında karşımıza toplamda 260 milyar TL’lik bir meblağ çıkmaktadır. Tüm bu fonlar kullanıldığında, çarpan tesiri de dikkate alındığında bu meblağın iktisat üzerindeki tesirinin 600 milyar TL’yi aşabileceği yetkililerce tabir edilmektedir. Bütün bu önlemlerin önümüzdeki aylara ait göstergelere olumlu etki etmesi beklenmektedir.
HER ALANDA GELECEĞE DÜZGÜN HAZIRLANMAK
COVİD-19 pandemisi, bilimin ve teknolojinin onca geliştiği çağımızda, insanları konutuna hapsedecek kadar, yolda birbirini uzaklaşması gereken adeta düşman üzere görecek kadar aciz bırakmış olup, şu anda adeta bir şok içine sokmuştur. Günümüzün insanı bu türlü bir salgını birinci kere yaşamış olup, hiç geçmeyeceği ve azalsa da devam edeceği halinde bir karamsarlık epeyce yaygındır. Meğer, dünyanın yaşadığı birinci salgın koronavirüs pandemisi olmayıp, büyük ihtimalle -maalesef- sonuncusu da olmayacaktır. Tarih boyunca, veba üzere insanların, kuş gribi üzere öteki canlıların ve bitkilerin maruz kaldığı salgınlar bulunmaktadır ve tamamı bir türlü (tabii ki salgınların bitmesinin izahı da var) sona ermiştir. On dördüncü yüzyılda bütün Avrupa’yı kasıp kavuran, yaklaşık 200 milyon kişinin vefatına neden olan ve kara mevt diye bilinen veba salgını dahi, aşının olmadığı, tıp, kimya ve öbür alanlardaki bilimsel ve teknolojik imkânların günümüzle kıyaslanamayacak kadar geri olduğu o periyotta kısa sayılabilecek bir müddet, yalnızca dört yıl sürmüştür. Münasebetiyle, COVİD-19 salgını da sona erecektir. Kıymetli olan konu ise, kelam konusu salgını en çabuk ve en az tahribatla atlatmak; bu süreci sağlıktan ekonomik ve toplumsal alanlara kadar her alanda düzgün yönetmek ve geleceğe de uygun hazırlanmaktır.
Bu süreçte, içinde olduğumuz hayatı ve ekonomiyi kısıtlayıcı mahiyetteki önlemlerin tedricen gevşetildiği geçiş devrinde ve ardından oluşacak COVİD-19 pandemisi sonrası yapıya yönelik gerekli yapısal siyaset ve önlemlerin alınması ise son derece kıymetlidir.
Bu kapsamda, kamunun (Sağlık Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı, Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı ve ilgili tüm bakanlıkların yanında KOSGEB, SGK, İŞKUR, TUBİTAK, KGF üzere kuruluşların), Türkiye Bankalar Birliği ve bankalar ve finans kuruluşları olmak üzere kamu kurum ve kuruluşlarının külliyen birlikte tüm esnaf, sanayi ve ticaret odaları, meslek kuruluşları, sendikalar, üniversiteler, mahallî idareler, ilgili sivil kuruluşların ve doğal ki direkt patronların ve çalışanların üzerine düşen misyonlar bulunmaktadır.
Başlı başına bir makale konusu olmakla bir arada, kelam konusu siyaset ve önlemleri üç kümede ele almak mümkündür: (1) düzenleyici (birincil ve ikincil mevzuat, standartlar, vs.) önlemler; (2) denetleyici önlemler; ve (3) eğitici önlemler. “Yeni normal” olarak nitelenen önümüzdeki devirde daha çok üzerinde durulması gereken konular bu siyaset alanları olacaktır.
