Prof. Dr. Mahmut AYDIN – Samsun Üniversitesi Rektörü
10 Temmuz 2020 tarihinde Danıştay 10. Dairesi Ayasofya’nın müzeye dönüştürülmesiyle ilgili 24 Kasım 1934 tarihli Bakanlar Konseyi Kararı’nı oybirliği ile iptal etmiş. Akabinde da 2729 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararı’yla Ayasofya’nın Diyanet İşleri Başkanlığı’na devredilerek ibadete açılmasına karar verilmişti. Sonrasında da gerekli hazırlıkların yapılarak Ayasofya’nın 24 Temmuz tarihinde Cuma namazıyla tekrar cami olarak fonksiyon görmeye başlayacağı tabir edilmişti. İşte bugün bu büyük gün geldi çattı. İstanbul’un fethinden sonra 1 Haziran 1453’de kiliseden mescide çevrilen Ayasofya tekrar bir Cuma günü müzeden tekrar mescide dönüştürülerek inşa ediliş maksadı doğrultusunda tekrar ibadet hane olarak tüm insanlık ailesine hizmet vermeye devam edecektir.
MÜSLÜMAN KİMLİĞİN SOMUT TEZAHÜRÜ
Bu kısa girişten sonra bu yazıda bir din bilimci olarak Ayasofya’nın İstanbul’un kimliği açısından taşıdığı değer ve sembolik pahası okuyucunun dikkatine sunulmaya çalışılmaktadır. Dinler öğretilerden fazla tezahürleriyle geniş halk kitleleri tarafından tanınıp bilinirler. Elbet ki bu tezahürler de sembollerle tabir edilir. Bu açıdan bakıldığında mabetler dinlerin varlığının en kıymetli göstergesidir. Bu bağlamda mescitler İslam dininin, kiliseler ve katedraller Hıristiyanlığın, sinagoglar Yahudiliğin, kısaca dini mabetler ilişkin oldukları dinlerin varlığının yeryüzündeki sembolleridir. Bu açıdan baktığımızda bugün tekrar ibadetle buluşturulan Ayasofya, günümüzde dünya nüfusunun yarıya yakınını oluşturan Hıristiyanlık ve İslam dinine sembollük vazifesi gören yegâne dini yapı olma özelliğini taşımaktadır. Bilindiği üzere Hıristiyanlığı Roma İmparatorluğu bünyesinde özgür bırakarak onun bir imparatorluk dini olmasının ve bu formda dünya ölçeğinde yaygınlaşmasının yolunu açan birinci Hıristiyan Roma İmparatoru olan Konstantin, Hıristiyan inancı üzerinden Roma barışını (Pax Romana’yı) sağladıktan sonra pagan Roma kentine alternatif olarak fetihten sonra ismi İstanbul olan Konstantinopolis kentini kurarak imparatorluğun başşehri yapmış. Devamında da bu yeni başşehrin Hıristiyan kimliğinin işareti olarak 360 yılında kentte ‘Megale Ekklesia’ (Büyük Kilise) ismiyle bir imparatorluk kilisesi inşa ettirmiştir. Ahşap olarak inşa edilen bu kilise Hristiyanlığı Roma İmparatorluğu’nun resmi dini yapan II. Theodosius tarafından yenilenmiştir. Lakin çıkan halk ayaklanması sonucunda II. Theodosius tarafından yenilenen bu kilise de yıkılınca İmparator Jüstinyen (527-565) tarafından Hagia Sophia (Kutsal Bilgelik) ismiyle günümüzdeki biçimiyle tekrar inşa ettirilmiştir. İşte günümüzde Ayasofya dediğimiz bu kadim mabet, bilhassa de fetih sonrası yapılan çeşitli tadilat ve güçlendirme çalışmaları sonucu Jüstinyen tarafından inşa ettirildiği biçimiyle günümüze gelmiş dünyanın en kadim ve nadide yapıtlarından biridir. Bu açıdan baktığımızda Ayasofya paganizmden arındırılarak Hıristiyanlaştırılan Roma İmparatorluğu’nun birinci kilisesi, münasebetiyle da Hıristiyan varlığının en kıymetli tezahürü yani sembolü olan bir dini yapı olarak tarihteki yerini almıştır. 916 yıl bu özelliğini sürdürdükten sonra 1453’de Fatih Sultan Mehmet öncülüğünde Müslümanlar tarafından fethiyle birlikte kentin ismi Konstantinopolis’ten İstanbul’a dönüşüp Osmanlı İmparatorluğu’nun başşehri yapılınca, eski kimliğinin sembolü olan Hagia Sophia da yeni kimliğe uygun olarak mescide dönüştürülerek Ayasofya ismini almış ve artık kentin Müslüman kimliğinin somut tezahürü olmuştur. Bu açıdan baktığımızda Ayasofya’nın kiliseden mescide dönüştürülmesinin en temel nedeninin İstanbul’un artık bir Müslüman kenti olduğunun tüm dünyaya bilhassa de Müslüman dünyanın en kıymetli rakibi olan Hristiyan dünyasına açıkça ilan edilmesi manasına gelmektedir. Dahası bu ilan, kentin yani İstanbul’un Müslümanların denetiminde olduğu surece Ayasofya’nın da cami olmaya devam edeceğinin en değerli teminatıdır. Hasebiyle İstanbul bir Müslüman kenti olmaya devam ettiği sürece Ayasofya’yı cami dışında bir gayeyle kullanmanın kentin Müslüman kimliğine ihanet olacağı aşikardır. Hakikaten bu olgusal gerçeklikten ötürü 1934 yılında bir oldu bittiye getirilerek çıkarılan bir Bakanlar Şurası kararıyla Ayasofya’nın cami olmaktan çıkarılarak müze haline getirilmesi dini hassaslık sahibi herkesi derinden üzerek büyük bir acıya gark etmiştir. Dahası bu durum hem Fatih’in emanetine hem de kentin Müslüman kimliğine sahip çıkmak isteyen dini hassasiyet sahibi herkesi Ayasofya’nın tekrar ibadete açılma hasretiyle yanıp tutuşmaya sevk etmiştir. Yazının başında tabir ettiğimiz Danıştay’ın kararı sonrasında Sayın Cumhurbaşkanımız’ın tüm dünyaya ilan ettiği Ayasofya’nın artık cami olarak hizmet vereceği kararı, kederli Müslüman gönüllerin mahzunluklarının giderilerek Hıristiyan dünyaya karşı başlarının tekrar dik kılınması manasına gelmektedir.
İSLAM’IN KAPSAYICILIĞI VE KUCAKLAYICILIĞI
Bu vesileyle Müslümanların fetih siyaseti ve bu siyaset çerçevesinde İstanbul’un fethinden sonra Ayasofya’nın kiliseden mescide dönüştürülmesiyle ilgili şu konuya da dikkat çekmek istiyorum. İslam kendini Hz. Adem ile başlatarak birinci ve son din olarak tanımladığından Müslümanlar kapsayıcı ve kucaklayıcı bir dünya görüşüne sahiptir. Gerçekten bu dünya görüşlerinin bir tezahürü olarak da fethettikleri gayrimüslim topraklardaki dini yapıları Müslüman kimliğinin ayrılmaz modülü olarak gördükleri peygamberlerle bilhassa de Hz. Musa ile ilişkilendiren Yahudi dini yapıları ile Hz. İsa ile ilişkilendiren Hıristiyan dini yapılarını geniş manasıyla İslam’ın da dini yapısı olarak gördüklerinden onları yıkmak yerine koruma ederek dini hedefli olarak kullanılmaları konusunda azami hassasiyet göstermişlerdir. İşte bu kuşatıcı dünya görüşünün bir tezahürü olarak Kudüs savaş yoluyla değil de sulh yoluyla fethedilince barış hukukunun gereği oradaki Yahudi ve Hıristiyan mabetler mescide dönüştürülmeden koruma edilmiş, İstanbul ise savaşarak fethedildiğinden savaş hukukunun gereği olarak sembolik bedeli olan Ayasofya ve birkaç başka Hıristiyan mabedi mescide dönüştürülmüş öbürleri ise kilise olarak bırakılmıştır. Dahası mescide dönüştürülen yapılar da orjinal kimliği içinde ibadete halel getirmeyecek biçimde korunmuştur. Örneğin 1934 yılında müze statüsüne dönüştürülünce tekrar gün yüzüne çıkarılan ikona ve freskler kırılıp yok edilmek yerine ibadete pürüz olmamaları için devrin teknolojisi çerçevesinde sıva ile kapatılmıştı. İnsanlığın kültür mirası olma özelliği taşıyan bu yapıtların akıbeti ismine Ayasofya’nın tekrar mescide dönüştürülmesine karşı çıkan kaygılı sekülerler ve Hıristiyanlar hiç merak etmesinler; kapsayıcı ve kucaklayıcı dünya görüşlerinin gereği olarak kadim dini yapıları koruyup kollayan cetlerimiz üzere tıpkı dünya görüşünün mirasçısı olarak bizler de çağın teknolojik koşulları çerçevesinde bir yol bularak Ayasofya’nın ikona ve fresklerini insanlık ailesinin ortak kültürel varlığı olarak koruyup kollayarak onları ziyaretçileriyle buluşturmaya devam edeceğiz. Bu hususta Müslümanları suçlayanlar yahut onlardan telaş edenler 1492 yılında Endülüs bölgesinin tekrar Hıristiyanların eline geçmesinden sonra başta devrin en büyük mescidi olan Kurtuba Camii olmak üzere oradaki Müslüman yapıtlarına ve Kudüs’te İsrail devletinin Müslümanlara ilişkin dini yapılara nasıl davrandıklarına lütfen bir baksınlar.
Ayasofya’yı müzeye dönüştürerek onun İstanbul’un Müslüman kimliği olmasına gölge düşüren 1934 tarihli Bakanlar Konseyi kararını iptal eden Danıştay 10. Dairesi’nin yürekli yargıçlarını gönülden tebrik ediyorum. İptal kararının akabinde İstanbul’un banisi Fatih Sultan Mehmet’in anısına sahip çıkarak kadim mabet Ayasofya’yı tekrar “Allah’ın isminin anıldığı” bir dini yere yani mescide dönüştürme kararını vererek İstanbul’un Müslüman kimliğini pekiştiren ve Hıristiyan dünyanın bu sembol kentle ilgili emellerine son veren Sayın Cumhurbaşkanımız’a minnet ve şükranlarımı söz etmek istiyorum. Ayasofya’nın yeniden bir Cuma namazıyla müminlerin rükû, secde ve dualarıyla buluşturulması mübarek olsun.
