Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün isteğiyle “Türk Lisanı Tetkik Cemiyeti” ismiyle 12 Temmuz 1932’de kurulan ve daha sonra “Türk Lisan Kurumu” ismini alan cemiyet, “Birinci Türk Lisan Kurultayı”nı 26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihlerinde yaptı.
Yaşamı boyunca Türk lisanına ehemmiyet veren Atatürk, daha Türk Lisanı Tetkik Cemiyeti kurulmadan görüşlerini çeşitli yerlerde lisana getirdi.
2 Temmuz 1932’de başlayan ve 11 Temmuz’da sona eren “Birinci Türk Tarih Kongresi”nin sonraki günü, Çankaya’da dilcilerin de katıldığı toplantı sonunda Atatürk, “Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti üzere bir de ona kardeş bir lisan cemiyeti kuralım. İsmi Türk Lisanı Tetkik Cemiyeti olsun.” talimatını verdi.
Cemiyet birebir gün 12 Temmuz 1932’de kuruldu. Cemiyetin kurucuları, hepsi milletvekili ve periyodun tanınmış edebiyatçıları Samih Rifat (Başkan), Ruşen Eşref (Ünaydın), Celal Sahir (Erozan) ve Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) beyefendiler oldu. Hedefi, “Türk lisanının öz hoşluğunu ve zenginliğini meydana çıkarmak, onu yeryüzü lisanları ortasında pahasına yaraşır yüksekliğe eriştirmek.” diye belirlenen Cemiyet, 26 Eylül-5 Ekim 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda Birinci Türk Lisanı Kurultayı’nı topladı.
Bu birinci kurultayın açılışı, 27 Eylül 1932 tarihli Vakit gazetesinde şöyle yer aldı:
Dilcilerin yanı sıra müelliflerin, her meslekten aydınların, halk temsilcilerinin katıldığı kurultayda çalışma kolları kuruldu.
Ahmet Cevat (Emre) “Sözlük-Terim Kolu” başkanlığına, Ragıp Hulusi (Özden) “Derleme Kolu” başkanlığına, Hasan Ali (Yücel) “Lenguistik-Filoloji Kolu” başkanlığına, İbrahim Naci (Dilmen) “Yayın Kolu” başkanlığına getirildi.
Cemiyet, 1934’te yapılan kurultayda “Türk Lisanı Araştırma Kurumu” ismini aldı, 1936’daki kurultayda ise ismi, bugünkü “Türk Lisan Kurumu” (TDK) olarak değiştirildi.
Atatürk, vefatından kısa müddet evvel yazdığı vasiyetname ile mal varlığını TDK ile Türk Tarih Kurumuna (TTK) bıraktı. TDK ve TTK, 1982 Anayasası ile oluşturulan “Atatürk Kültür, Lisan ve Tarih Yüksek Kurumu”na bağlandı.
Mevlana Celaleddin-i Rumi dünyaya geldi
Fikirleriyle insanlığa ışık tutan Mevlana Celaleddin-i Rumi, 30 Eylül 1207’de Horasan’ın Belh kentinde doğdu.
Karaman’a 1222 yılında gelen Hazreti Mevlana, ömrünü “Hamdım, piştim, yandım” kelamlarıyla özetledi. Tasavvuf dünyasında şiirleri ve fikirleriyle bir çığır açan Mevlana, vefat gününü “yeniden doğuş günü” olarak kabul etti. Allah’a kavuşacağı için vefat gününü, “düğün gecesi” manasına gelen “Şeb-i Arus” diye tanımlayan Mevlana, 17 Aralık 1273 tarihinde Hakk’ın rahmetine kavuştu.
İstanbul’un düşman işgalinden kurtarılması
Milli Uğraş ile 2 Ekim 1923’te İtilaf Devletleri birliklerinin İstanbul’u terk etmesiyle büyük muvaffakiyet elde edildi.
13 Kasım 1918’de geldikleri İstanbul’u 16 Mart 1920’de büsbütün işgal eden İtilaf Devletleri’nin son birlikleri, Dolmabahçe rıhtımından gemilere binerek 2 Ekim 1923’te kenti terk etti.
Belli başlı öteki olaylar:
26 Eylül
1669- Girit Adası, Türk egemenliği altına girdi.
1887- Emile Berliner gramofonun patentini aldı.
1907- Yeni Zelanda, İngiltere’den bağımsızlığını ilan etti.
1932- Birinci Türk Lisan Kurultayı toplandı.
1960- Küba önderi Fidel Castro, 4 saat 29 dakika ile BM tarihindeki en uzun konuşmayı yaptı.
1961- Orgeneral Cemal Gürsel, Cumhurbaşkanı seçildi.
1984- Çin ile İngiltere, Hong Kong’un 1997’de Çin denetimine geçmesi konusunda anlaştı.
1989- Vietnam’daki son ABD askerleri, Kamboçya’dan ayrıldı.
1999- Devlet İstatistik Enstitüsü, 17 Ağustos sarsıntısının konutlara 2,1 milyar dolar hasar verdiğini açıkladı.
1999- Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi’nde, jandarmanın, tünel kazıldığı ihbarının akabinde arama yapmak istemesi üzerine çıkan olaylarda 11 tutuklu ve hükümlü öldü, 20 tutuklu ve hükümlü yaralandı.
2010- Türkiye’de birinci kol nakli yapıldı. Doç. Dr. Ömer Özkan ve grubu, trafik kazasında ölen bir kişinin iki kolunu, kolları bulunmayan bir şahsa nakletti.
2011- Manisa’nın Salihli ilçesinde yaşayan 121 yaşındaki “Dünyanın en yaşlı kadını” Gaışhıkaan Sıhıkaan, konutunda hayatını kaybetti.
2017- YÖK’ten, üniversite imtihanında Yükseköğretime Geçiş İmtihanı (YGS) ve Lisans Yerleştirme İmtihanları (LYS) ayrımının ortadan kalkacağı, yükseköğretim programlarına sayısal, sözel, eşit yük ve lisan puanlarıyla girileceği bildirildi.
2017- Suudi Arabistan Kraliyet Divanının yayınladığı kararnameyle bayanların da ehliyet alarak araç sürmesine imkan tanındı. Ayrıyeten birinci defa bir bayan, belediye lider yardımcısı olarak atandı.
2019- Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman, gazeteci Cemal Kaşıkçı’nın 2 Ekim 2018’de vatandaşı olduğu Suudi Arabistan’ın İstanbul Başkonsolosluğunda vahşice katledilmesinin sorumluluğunu üstlendi.
27 Eylül
1529- Yasal Sultan Süleyman komutasındaki Osmanlı ordusu Viyana’yı kuşattı.
1538- Kaptanı Derya Barbaros Hayrettin Paşa, Cenevizli Amiral Andrea Doria komutasındaki Haçlı donanmasına karşı Preveze Deniz Zaferi’ni kazandı.
1922- Yunan Hükümdarı I. Konstantin, Anadolu hezimeti sonrasında tahtını terk etmek zorunda kaldı.
1931- 1930’da Türkiye’nin de iştirakiyle birinci defa resmi nitelik kazanan Balkan Oyunları’nın ikincisi başladı.
1951- Kurtuluş Savaşı’nın kahramanlarından Yörük Ali Efe, Nazilli’nin Kavaklı köyünde öldü.
1961- Suriye’de askeri darbe oldu. Yeni hükümet, Birleşik Arap Cumhuriyeti’nden ayrıldığını ilan etti. Türkiye, Suriye’nin yeni hükümetini tanıdı.
1970- Arap Doruğu Mısır’da toplandı. Ürdün Hükümdarı Hüseyin ile Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) başkanı Yaser Arafat, ateşkes muahedesi imzaladı.
1971- Türk-İran demiryolu sınırı, Van feribot iskelesinde düzenlenen merasimle açıldı.
1973- Seçim gezisi için Isparta’ya gelen CHP Genel Lideri Bülent Ecevit’e taş ve şişe atıldı.
2000- Zarurî Zelzele Sigortası uygulaması başlatıldı.
2003- TÜBİTAK-BİLTEN tarafından teknoloji transferiyle üretilen Türkiye’nin birinci küçük müşahede uydusu BİLSAT, Rusya’dan uzaya gönderildi.
2003- Türkiye’nin birinci ulusal maratoncularından, Balkan ve Doğu Akdeniz kupalarında şampiyonlukları bulunan Şevki Koru, 94 yaşında vefat etti.
2008- MİLGEM kapsamındaki birinci ulusal tasarım savaş gemisi “Heybeliada” ile mayın avlama gemisi “Akçay”, İstanbul’da denize indirildi.
2008- Amerikalı aktör Paul Newman 83 yaşında öldü.
2011- Denizli’deki Laodikya Antik Kenti’nde sürdürülen hafriyat çalışmalarında Anadolu’nun gerçek boyutlardaki birinci Afrodit heykel başı bulundu.
2013- Sinema ve tiyatro sanatkarı Tuncel Kurtiz, İstanbul’da 77 yaşında vefat etti.
2016- Eski İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres 93 yaşında öldü.
2016- ABD idaresi, 1961’de diplomatik bağlantıların kesildiği Küba’ya 55 yıl ortadan sonra birinci kere büyükelçi atama kararı aldı.
2018- Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), terör örgütü elebaşı Abdullah Öcalan’ın cezaevinde berbat muamele ve azap gördüğü tarafındaki başvuruyu oy birliğiyle reddetti.
28 Eylül
1730- İşverene Halil isyanı başladı.
1865- Fransız kimya ve biyoloji alımı Dr. Louis Pasteur öldü.
1891- “Moby Dick”in müellifi, Amerikalı şair ve müellif Herman Melville 72 yaşında öldü.
1920- Kazım Karabekir komutasındaki Türk ordusu, Doğu’da ayaklanan Ermenileri yendi.
1950- BM buyruğuna verilen Kore Birliği, Türkiye’den yola çıktı. Birlik, evvel özel trenlerle İskenderun’a nakledildi, buradan da gemilerle Kore’ye yanlışsız hareket etti.
1955- Türk Migros, İstanbul’da hizmete başladı.
1970- Mısır Devlet Lideri Cemal Abdül Nasır vefat etti.
1982- Halk ortasında “Banker Kastelli” diye anılan Abidin Cevher Özden, Tunus’ta yakalandıktan sonra Türkiye’ye getirilerek tutuklandı.
1995- Filistin Kurtuluş Örgütü önderi Yaser Arafat ile İsrail Başbakanı İzak Rabin, Batı Şeria’nın Filistin idaresine devranı konusunda anlaştı.
2011- Küba’da vatandaşların araba alması ve satması yasal hale getirildi.
2013- Müellif Turgut Özakman, Ankara’da tedavi gördüğü hastanede 83 yaşında hayatını yitirdi.
2013- Berlin Maratonu’nda erkeklerde 31 yaşındaki Kenyalı atlet Wilson Kipsang, 2: 03: 23’lük derecesiyle dünya rekoru kırdı.
2015 – Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA), daha evvel buzul bulunan Mars gezegeninde sıcak aylarda tuzlu su aktığına dair güçlü ispat bulunduğunu açıkladı.
2016- Malatya 1. Ağır Ceza Mahkemesi, Tepe Yayınevi’nde 3 kişinin öldürülmesine ait davada, 5 sanığı “tasarlayarak adam öldürme” hatasından 3’er kere ağırlaştırılmış müebbet mahpusa mahkum etti.
2017- BM, 25 Ağustos’tan bu yana Myanmar’daki şiddet olaylarından kaçarak Bangladeş’e sığınan Arakanlı Müslümanların sayısının 501 bine ulaştığını bildirdi.
2021- Avrupa Birliği (AB), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve MSB Ulusal Mayın Faaliyet Merkezince (MAFAM) hazırlanan proje kapsamında Türkiye’nin en doğusundaki İran hududunda bulunan 80 bin antipersonel mayınının temizlenmesine başlandı.
29 Eylül
1499- İnebahtı Kalesi fethedildi.
1902- Fransız romancı Emile Zola öldü.
1911- Trablusgarp topraklarının İtalya’nın eline geçmesiyle sonuçlanan ve İtalya ile Osmanlı Devleti’ni karşı karşıya getiren Trablusgarp Savaşı başladı.
1923- Filistin’de İngiliz mandası resmen yürürlüğe girdi.
1929- Muhsin Ertuğrul’un yönettiği “Ankara Postası” sinemasının birinci gösterimi İstanbul’da yapıldı.
1933- Komünist Enternasyonal Genel Sekreteri Georgi Dimitrov’un suçlandığı Almanya Meclisi Reichstag’ın yakılması soruşturmasında öteki sanık Marinus Van Der Lubbe, yangını çıkardığını itiraf etti.
1960- Demokrat Parti kapatıldı.
1984- Direktör Atıf Yılmaz, 1984’te “Bir Yudum Sevgi”, bir yıl sonra da “Dul Bir Kadın” isimli sinemalarıyla iki yıl üst üste Altın Portakal Ödülü’nü aldı.
1992- Hakkari’nin Şemdinli ilçesi Derecik Jandarma Karakolu’na saldıran teröristlerden 200’ü öldürüldü.
1994- Eski Adalet Bakanı ANAP’lı Mehmet Topaç, Ankara’daki avukatlık ofisinde, yasa dışı Dev Sol örgütü üyesi oldukları tez edilen 4 kişinin silahlı saldırısı sonucu hayatını kaybetti.
2016- 15 Temmuz, “Şehitleri ve Gazileri Anma Günü” olarak resmi tatil ilan edildi.
2017- Ankara Cumhuriyet Başsavcılığınca hazırlanan “Kaset” iddianamesinde bilgi sahibi olarak beyanına yer verilen polis memuru Fatih A, Deniz Baykal ile eski MHP’li yöneticilerin telefonlarını dinlediklerini itiraf etti.
2019- MİLGEM Projesi kapsamında üretilen ulusal savaş gemisi “Kınalıada” Deniz Kuvvetlerine teslim edildi.
2021- MSB, SOLOTÜRK’ün Avrupa kıtasının en yüksek yanardağı olan İtalya’daki Etna üzerinden uçuş manzaralarını paylaştı.
30 Eylül
1207- Mevlana Celaleddin-i Rumi, Belh kentinde dünyaya geldi.
1517- Oruç Reis, Cezayir Zaferi’ni elde etti.
1520- Yasal Sultan Süleyman tahta çıktı.
1579- Sokullu Mehmet Paşa vefat etti.
1930- Birinci sivil tayyareci Vecihi (Hürkuş) Beyefendi, kendi yaptığı tayyaresiyle Göztepe’den Yeşilköy’e uçtu. Vecihi Beyefendi, Anadolu halkına birinci uçak seyahatlerini yapma imkanı da sağlamıştı.
1955- Amerikalı aktör James Dean, trafik kazasında 24 yaşında öldü.
1956- Soprano Leyla Gencer, San Francisco’da konser verdi.
1960- Devlet Planlama Teşkilatı kuruldu.
1978- Başbakan Bülent Ecevit birinci “Köykent” uygulamasını Bolu’nun Mudurnu ilçesine bağlı Taşkesti köyünde başlattı.
1991- İstanbul Metrosu’nun ön tünel inşaatı başladı.
2010- Beyaz perdenin dev ismi Tony Curtis, 85 yaşında ömrünü yitirdi.
2012 – AK Parti 4. Olağan Büyük Kongresi’nde tek aday olan Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, tekrar genel başkanlığa seçildi.
2013- Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, demokratikleşme paketini bir basın toplantısıyla açıkladı. Paketle TBMM dahil kamuda fiili olarak uygulanan başörtüsü yasağına son verildi.
2015 – Filistin devletinin bayrağı, BM Genel Şurasında alınan karar sonrasında düzenlenen merasimle birinci defa Birleşmiş Milletler’de göndere çekildi.
2016- İsrail, Mavi Marmara olayında yakınlarını kaybeden ailelere ödenecek 20 milyon dolarlık tazminatı Türkiye’ye aktardı.
2021- İklim değişikliği tehdidi Ulusal Güvenlik Şurası (MGK) bildirisinde yer aldı.
1 Ekim
1730- Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa, İşverene Halil İsyanı’nı çıkaranların istekleri doğrultusunda Padişah III. Ahmet tarafından boğduruldu.
1931- Ressam Ruhi Arel 51 yaşında vefat etti.
1942- Bakanlar Konseyi, cümbüş yerlerinin saat 22.00’de kapatılması kararı aldı.
1949- Mao Zedong önderliğinde Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu, Mao, Çin Halk Cumhuriyeti’nin birinci lideri seçildi.
1951- Hava Harp Okulu açıldı.
1956- Muharrir Eflatun Cem Güney, Andersen Masal Ödülü’nü kazandı.
1963- Cezayir Devlet Lideri Ahmet Bin Bella, ülkede Fransızlara ilişkin tüm toprakların kamulaştırılması buyruğunu verdi.
1972- Boksör Cemal Kamacı, 63,5 kiloda Avrupa Şampiyonu oldu.
1985- İsrail güçlerinin, Tunus’taki Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) ofislerine düzenlediği hava taarruzunda 68 kişi öldü.
1987- Mihail Gorbaçov, Sovyetler Birliği devlet başkanlığı vazifesini üstlendi.
1992- Bitlis’in merkeze bağlı Cevizdalı köyüne saldıran teröristler, ortalarında çocuk ve bayanların da bulunduğu 37 kişiyi öldürdü, 20 kişiyi yaraladı, 13 korucuyu kaçırdı.
1992- Bayanların da harp okullarına alınmasına ait yasa tasarısı TBMM’de kabul edildi.
1995- Afyonkarahisar Dinar’da 6,1 büyüklüğündeki zelzelede 90 kişi öldü, 250 kişi yaralandı.
2005- Kocaeli Ford Otosan Rallisi’nde yarış araçlarından birinin çarpması sonucu ağır yaralanan Kanal D kameramanı Besim Kemal Dede hayatını kaybetti.
2011- İspanya’nın kuzeydoğusundaki Bask bölgesinin bağımsızlığı için gayret eden ve AB terör örgütleri listesinde bulunan ETA’ya bağlı Ekin isimli örgüt kendini feshettiğini açıkladı.
2013- ABD hükümeti, iktidar ile muhalefetin 6 haftalık bütçe çıkarma konusunda uzlaşmaya varamaması üzerine 17 yıl ortadan sonra resmi olarak kapandı.
2013- Avrupa Kurulu Parlamenter Meclisi, 14 yaşına gelmeden ve kendi isteği olmadan erkek çocuklarının sünnet edilmemesini öngören raporu, 19’a karşı 77 oyla kabul eti. Rapor Türkiye’de reaksiyonla karşılandı.
2019 – Oyuncu Tarık Ünlüoğlu, İstanbul’da tedavi gördüğü hastanede 62 yaşında hayatını yitirdi.
2021- Saadet Partisi Yüksek İstişare Konseyi Lideri Oğuzhan Asiltürk, tedavi gördüğü hastanede 86 yaşında hayatını kaybetti.
2021- Türk basketbolunun duayenlerinden Parıltı Germen, 73 yaşında vefat etti.
2021- Dünyanın en yüksek enflasyon oranına sahip Venezuela’da, para ünitesinden altı sıfır silindi.
2 Ekim
1187- Selahaddin Eyyubi, Kudüs’ü fethederek 88 yıllık Frank işgaline son verdi.
1608- Çağdaş teleskobun prototipi Jan Lippershey tarafından yapıldı.
1730- III. Ahmet’in saltanattan çekilmesiyle I. Mahmut tahta çıktı.
1730- Divan şairi Nedim 48 yaşında vefat etti.
1836- Darwin, Brezilya, Galapagos Adaları ve Yeni Zelanda’yı kapsayan beş yıllık gezisinden İngiltere’ye döndü. Bu çalışmaları, 1859’da yayımlayacağı “Türlerin Kökeni” isimli çalışmasının kaynağını oluşturdu.
1923- İstanbul’a 13 Kasım 1918’de gelen ve 16 Mart 1920’de kenti büsbütün işgal eden İtilaf Devletleri’nin son birlikleri, Dolmabahçe rıhtımından gemilere binerek kenti terk etti.
1953- Batı Almanya, NATO’ya kabul edildi.
1957- Orta Doğu Teknik Üniversitesinin temeli atıldı.
1963- Sivas Kongresi Heyeti Temsiliye üyelerine ve Birinci TBMM üyeliklerine aylık bağlayan kanun kabul edildi.
1963- Kurtuluş Savaşı kumandanlarından Refet Bele vefat etti.
1964- Bilim adamları, sigaranın kanser nedeni olabileceği tarafındaki bulguları açıkladı.
1970- Ankara’da, Merkezi Antlaşma Örgütü CENTO binasına bomba atıldı.
1974- Eski Ulusal Birlik Komitesi üyesi General Cemal Madanoğlu ve arkadaşları Sıkıyönetim Askeri Mahkemesindeki “Cunta” davasında beraat etti.
1975- ABD, Türkiye’ye konulan silah ambargosunu kısmen kaldırdı.
1976- Dünya Ağır Sıklet Boks Şampiyonu Muhammed Ali, İstanbul’a geldi.
1984- 12 Eylül 1980 sonrası birinci grev Tuzla’da iki tersanede başladı.
1985- Aktör Rock Hudson, AIDS’e yenik düşerek 59 yaşında Beverly Hills’teki meskeninde öldü.
1989- TV-3 ile GAP TV yayına başladı.
1992- Ege Denizi’ndeki tatbikatlar sırasında, ABD’ye ilişkin uçak gemisi Saratoga’dan atılan iki füze “Muavenet Muhribi”ne isabet etti, gemi kumandanıyla birlikte 5 denizci şehit oldu, 13 kişilik işçi yaralandı.
2006- Orhan Pamuk, Nobel Edebiyat Mükafatını aldı.
2012- 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın cenazesi, Topkapı’daki Anıt Mezar’dan çıkarılarak İsimli Tıp Kurumuna götürüldü, 5 Ekim’de tekrar toprağa verildi.
2012- 28 Şubat devrinin Başbakan Yardımcısı Tansu Çiller, Ankara Cumhuriyet Başsavcılığının yürüttüğü 28 Şubat soruşturmasında “mağdur” sıfatıyla tabir verdi.
2015- “Kafes aksiyon planı”, “Amirallere suikast”, “Gölcük’te ele geçirilen belgeler” ile Çağdaş Hayatı Destekleme Derneği (ÇYDD) ve Çağdaş Eğitim Vakfı (ÇEV) yöneticileri hakkındaki tezlere ait evrakların birleştirildiği 84 sanıklı “Poyrazköy’de ele geçirilen mühimmat” davasında mahkeme heyeti 83 sanığın beraatine karar verdi.
2018- Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı, 2 Ekim’de evlilik süreçleri için gittiği Suudi Arabistan’ın İstanbul Başkonsolosluğunda öldürüldü.
2020 – Türkiye’nin birinci lityum iyon pil üretim tesisinin temeli Kayseri’de atıldı.
