Fatma Yıldız – Cape Town Üniversitesi
“Bir suda iki balık arbede ediyorsa, bilin ki oradan az evvel uzun bacaklı bir İngiliz geçmiştir”.
Bu Kızılderili atasözü aslında günümüz olaylarını çok hoş özetlemektedir. Nil problemini ise farklı bir bakış açısı ile bu bahis üzerinden kıymetlendirmek kanaatindeyim. Öncelikle, tarihi hadiseleri ve mutabakatları kavramadan bugünü anlamanın ve anlamlandırmanın imkansızlığına değinmek isterim.
Stratejik kıymeti haiz Afrika Boynuzu’nda ne olduysa 2011 yılında Etiyopya’nın Nil ırmağı üzerine baraj yapma fikri ile oldu ve o günden beridir bölgede sular durulmuyor.
Nil problemini bu tarihten daha da geriye götürmek mümkün. İngilizlerin bölgeden çekilirken Nil ırmağının kullanımı üzerinde taksim yapması ve Mısır’ın lehine lakin bölge ülkeleri aleyhine devletleri muahedeye zorlaması ile başlayan süreçtir. İngilizler o denli bir muahede yaptırmıştır ki yüzyıllık bir sorunun ortaya çıkmasının fitilini de ateşlemiştir. Halbuki dikkatli incelendiğinde İngilizler, sömürgesi olduğu ülkelere bağımsızlık verirken kendisine bir biçimde yeniden bağımlı yapmayı bilmiştir olağan iç karışıklık ve çözülemeyen problemler üreterek. Örneğin, Pakistan-Hindistan ortası gerginlik, Irak sıkıntısı, Nijerya iç savaşı, Kıbrıs sorunu, Filistin topraklarının işgali sorunu, Arabistan yarımadasındaki hadiseler ve nihayetinde Hong Kong-Çin ortasındaki son devirde patlak veren karışıklık, Güney Afrika’daki yer altı kaynaklarının paylaşımı ve Apartheid devrindeki zulümler. Bütün bu hadiselerin altında dolaylı ya da direkt İngiliz siyasetinin aktif olduğu görülür. Ama İngilizler asla bu olayların ortaya çıkmasında tesirlerinin olduğunu lisana getirmez.
NİL SORUNU
İki defa İngiliz Başbakanlığı yapmış olan Benjamin Disraeli, Hindistan ve İngiltere ortasındaki ticarette yol ve vakit tasarrufu sağlayacak kanalın güvenliğini sağlamak emeliyle, Mısır yöneticisi İsmail Paşa’nın Süveyş Kanalı’ndaki %44 lük payını borçları karşılığı 1875’de satın alarak çok stratejik bir atılım başlattı. 1882’de de İngiltere Mısır’ı işgal etti. Ardından 1898 yılında Sudan, İngilizlerin denetimine geçti. Bu süreçte Nil ırmağı boyunca suyu yönlendirmek maksadıyla alternatif drenaj yolları açtı. İngiltere, Mısır’ın işgalini ve denetimini sağladığı süreçte Nil’in kullanımı üzerine İtalya ile (15 Nisan 1891) ve Etiyopya ile (15 Mayıs 1902-Etiyopya Menelik dönemi) kimi protokoller imzaladı. Bu mutabakat Mavi Nil, Tana Gölü ve Sobat üzerinde suyun akışını engelleyecek bir oluşuma müsaade verilmeyeceğine dairdi. Gaye, ayrıyeten Sudan ve Etiyopya ortasındaki sonu çizmekti. Aslında bu muahede ile Kral Menelik, İngiliz ve Sudan hükümetlerine kelam verdi. Bu metnin İngilizce versiyonu böyleyken, Amharca versiyonunda bir açıklama olmadığı argümanları mevcuttur. Asıl sorun de böylece başlamış oldu. Etiyopya’nın İtalyan işgalinden yararlanan İngilizler, o sıralarda İtalya ve Fransa ile de 13 Aralık 1906’da bir mutabakat yaptı ve muahede ile İngiliz hükümetinin ve Mısır’ın Nil ırmağı üzerindeki çıkarları, İtalyan çıkarlarına ziyan gelmeyecek ölçüde düzenlendi. 1925 yılında da, İngiltere ve İtalya ortasındaki muahede gereği, İtalya; Mısır ve Sudan’ın su kullanım hakkını tanıdı ve Mavi Nil ve Beyaz Nil üzerinde akışı engelleyecek bir çalışma yapılmayacağını onayladı. İngiltere ve İtalya, Milletler Cemiyeti’nde yaptıkları işbirliği ile Tana Gölü üzerinde Etiyopya’nın hakimiyetini reddettiler. Mutabakatlar birbirini izledi. 7 Mayıs 1929’da İngiliz idaresindeki Mısır ve Sudan ortasında bir mutabakat yapıldı. Bu muahede gereği, Mısır’a Nil üzerinde yapılacak olan rastgele bir yapı projesini veto etme ve Nil’in kaynağını oluşturan ülkelerden gelen akışı da denetim etme hakkı verildi. Bu mutabakat ile Nil’in denetimi Mısır’ın eline geçmiş oldu. 1959 yılındaki Sudan ve Mısır ortasındaki mutabakat ise, Sudan’a Nil’in akışını hızlandıracak ve buharlaşmayı ortadan kaldıracak Beyaz Nil üzerinde bir baraj projesine müsaade verdi hatta bunun masrafları da iki ülke tarafından karşılanacaktı. Nil Irmağı böylece iki ülke ortasında paylaşıldı. Mısır Aswan Barajını inşa etme hakkı kazanırken, Sudan da Mavi Nil üzerine Rosari Barajı’nı inşa etme hakkını elde etti. İki ülke mutabakatları yanında, 1999’da “Nile Basin Initiative” denilen Nil ırmağı üzerindeki bütün ülkeleri (Mısır, Sudan, Etiyopya, Uganda, Kenya, Tanzanya, Burundi, Ruanda, Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve gözlemci olarak Eritre) bir ortaya getiren topluluk kuruldu. 1992’de Helsinki muahedesi, 1995’de Johannesburg’da imzalanan protokol Nil’in kullanımı üzerine yapılan mutabakatlardır.
Görüldüğü üzere, 1902’de Etiyopya ve İngiltere ortasında yapılan mutabakattan sonra, İngiltere; İtalya ve daha sonra da Mısır ve Sudan ortasında mutabakatlara imza atmıştır.
Bilindiği üzere Mısır tarım iktisadı Nil ırmağından gelen suya bağımlıdır. Etiyopya halkı ise, elektriksiz ve kâfi tarım alanları olmasına karşın sulama kasvetinden ötürü iktisadını canlandıramamaktadır. Artık ise Mavi Nil üzerine yapılan Büyük Rönesans Barajı ile, Etiyopya, Nil üzerindeki buharlaşma ve israfı önleyerek kendi iktisadını canlandırmayı hedeflemektedir.
Son vakitlerde yaşanan Mısır, Sudan ve Etiyopya ortasındaki kriz ise ABD’nin ortaya girmesi ile çözülecek üzere bir algı ortaya çıkarmış olsa da kriz gitgide derinleşmektedir. 2011’den beri Mısır’ın baraj üretimine ses çıkarmadığı tartışma hususudur. Bu ise, BAE’nin ve Arabistan’ın Mısır’ı bu bahiste oyaladığı gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Etiyopya ise barajı yapma evresinde pek çok zorlukla karşılaştı hatta barajın mimarı suiskasta uğrayarak öldürüldü. BAE’nin yadsınamaz rolü ise, Kızıldeniz’de etkin rol oynayan Katar ve Türkiye’ye karşı Etiyopya’yı yanlarına çekme çabasında olduğu gerçeğidir. İşte bu süreçte Mısır, BAE tarafından oyalanmış ve Etiyopya barajın yüzde 80’ini tamamlamıştır. Asıl sorulması gereken soru ise, tarım iktisadına sahip Nil ırmağına bağımlı olan Mısır’ın nasıl oldu da bu BAE’nin oyalama taktiğine maruz kaldığı ve inandığıdır?
Son periyotta ise, barajın dolumu ile ilgili tartışmalar kelam konusu, Etiyopya Su Bakanı’nın yaptığı açıklama, barajın doldurulduğu istikametindeyken, reaksiyon çekmesi sonucunda, bu görüşünü geri alarak yanlış anlaşılma olduğunu- çok yağıştan ötürü barajın dolu üzere göründüğünü- lisana getirdi.
Afrika Birliği Periyot Lideri Güney Afrika başkanı Ramaphosa, sorunun büyük devletlerce değil Afrika Birliği çatısı altında çözülmesi gerektiğine dair görüş bildirerek bahse şahsen müdahil oldu. Güney Afrika önderi, Mısır, Sudan ve Etiyopya başkanlarını bir ortaya getirerek ve husus üzerinde tekli oldu bittiye değil, üç ülkenin mutabık kaldığı bir muahedeye varılması gerektiğini vurguladı. Ramaphosa, Afrika Birliği içerisinde ülke temsilcilerini toplayarak sorunun tahlili için birkaç gün içerisinde küçük bir tepe gerçekleştirmeyi planlamaktadır.
İç Savaş Tehlikesi- Oromiya Bölgesi
Etiyopya, Mavil Nil üzerine baraj inşa ederek bölge ülkeleri bilhassa Sudan ve Mısır ile dış siyasette sorunlarla yüzleşirken, Oromiya bölgesinden gelen haberlerle de iç siyasette şiddetli bir devirden geçiyor. Oromiya Etiyopya’nın en büyük etnik kümesidir. Federal yapıya sahip Etiyopya devleti, ekonomik nedenlerden ötürü Oromiya bölgesine yatırımlar yapamamasından ötürü halk kendi taleplerini devletlerine iletmeye başladı. Bilhassa ABD’de ortaya çıkan Floyd’un vefatıyla sonuçlanan ve reaksiyon olarak ırkçı zıddı hareketlerin patlak vermesi ve sömürgeci önderlerin heykellerinin pek çok Batı ve Afrika ülkesinde devrilmesi, Etiyopya’daki Oromiya halkını da kışkırttı. Bu bağlamda Oromiyalı sanatçı Hachalu Hundessa Addis Ababa’nın hatta Afrika’nın en büyük açık pazarı, kıymetli bir ticaret merkezi olan Piasa’daki Amhara etnik kümesine mensup Kral Menelik’in heykelinin yıkılmasına dair fikir beyan etmesi ve Oromiya halkının başşehir Addis Ababa’nın Oromiya bölgesine dahil edilmesine dair talepleri sonucunda ülkede başlayan gerginlik Etiyopya’da iç savaş çıkacağına dair söylentileri arttırdı. Bu şovlar sırasında Addis Ababa’da polis göstericilere müdahale etti ve isyan hareketi pek çok sivilin hayatını kaybetmesi ile sonuçlandı.
Halbuki şu andaki Etiyopya Başbakanı ve eski istihbaratçı Abiy Ahmed Oromiyalıdır. Başbakan Abiy Ahmed’in “iç savaş olasığını ortadan kaldırdık” açıklaması da ülkenin ne derece bir kuvvetli süreçten geçtiğini göstermektedir. Bu süreçte Mısır’ın siber atakları ve baraja sabatoj niyeti the Economist mecmuasının makalesinde de yer aldı.
Seçim Tartışmaları
Normal şartlarda Etiyopya 2020’de seçimlere gidecekti. Lakin olağan üstü kurallar seçimin ertelenmesi tartışmalarını gündeme getirdi. Etiyopya, üstte bahsettiğimiz Oromiya bölgesindeki kalkışmalarla uğraşırken, başka taraftan, Abiy Ahmed’e düzenlenen suikast teşebbüsü; Oromiyalıların takviye verdiği ve öne plana çıkardığı başkan şahsiyetlerden Jawer’in Abiy Ahmed’le çekişmesi; darbe teşebbüsü (ülke tarihinde kilit rol oynayan ve ikinci en büyük Amhara etniği mensubu olan eyalet başkanının- Abiy Ahmed’e yakın bir isim- ve idarede kelam sahibi olan Tigrey kökenli Genel Kurmay Başkanı’nın-ordunun siyasetten uzaklaşması gerektiğine dair fikirleri vardı- öldürülmeleri) ile uğraş etti. Bu darbeyi yapan komutanın Amhara etnik kümesine mensubiyetini ön plana çıkarması 2019’da Amhara ve Tigrey idaresi ortasında bir iç savaş mı çıkacak diye söylentileri gündeme getirdi. Bu sebeple 2020 de yapılması beklenen seçimler olağan dışı koşullar sonucunda ertelendi. Toplum içerisinde çok sevilen ve büyük beklentileri omuzlarında taşıyan Başbakan Abiy Ahmed’in imajını zedelemeye çalışan birtakım çevreler, Etiyopya’yı karıştırmayı hedeflemektedir.
Etiyopya’nın Geleceği
Abiy Ahmed’in 2018’de seçilmesi ile başlayan süreçte Etiyopya büyük bir ilerleme kat etti. Bir dizi ıslahatı uygulamaya koyan Başbakan ülkenin ilerlememesi için önüne koyulan taşları kaldırmayı başarabildi. Etraf paklığı, Etiyopya’nın ağaçlandırılması ve toplumsal sorumluluk projelerinde en önde yer alan Abiy Ahmed, ülkenin en büyük düşmanı olarak bilinen Eritre ile de barışı sağlayarak, Mısır’ın Eritre’yi Etiyopya’ya karşı kullanmasının önüne geçti. Eritre ve Cibuti ile stratejik bir bağ kurdu. Birebir vakitte Güney Sudan ve Sudan ortasındaki uyuşmazlıkların tahlilinde rol oynadı ve son devirde Sudan’daki darbe teşebbüsü ile taraflar ortasındaki uyuşmazlığa da tahlil bulmak için arabuluculuk yaptı. Bunun yanında Eritre ve Somali ile ikili ve üçlü bağları kuvvetlendirmek ismine güzel bir siyaset izledi. Çin’e ve Türkiye’ye pek çok yatırım projesi vererek ülkesinin kalkınmasını sağladı. Hem içeride hem de dışarıda faal rol oynayan Etiyopya Başbakanı, Etiyopya’yı Afrika Birliği’nin -merkezi olmasından dolayı- en güçlü ülkelerinden biri ve Doğu Afrika’nın en güçlü ülkesi yapmayı başarma yolunda emin adımlarla ilerlemektedir.
Bölgedeki Aktör: Türkiye’nin Rolü
Bölgede etkin rol oynayan ülkelerden biri olan Türkiye, attığı stratejik adımlarla gün geçtikçe isminden daha çok kelam ettiriyor. En bariz örneği; son periyotta yaşanılan Mısır ve Etiyopya ortasındaki Nil’in paylaşılamamasından kaynaklanan sorunun tahlili ve taraf elde etmek için Etiyopya’nın Türkiye eski Büyükelçisi, Etiyopya’nın eski Cumhurbaşkanı ve şu anda da Başbakan Abiy Ahmed’in temsilcisi olan sayın Mulatu Teshome Wirtu’nun Türkiye ziyareti’dir.
Türkiye bölgede her daim kazan kazan bağına dayalı bir siyaset yürütmektedir. Ülkelerin çıkarları doğrultusunda kendi kararlarını verebilmelerini istemektedir. Bu yüzden hem devlet kurumları ile hem de sivil toplum kuruluşları ile yürüttüğü projeler sayesinde bölge halkları nazarında sevilen bir ülke durumundadır. Türkiye her daim mazlumun yanındadır ve haktan adaletten asla taviz vermemektedir. Bu yüzden bölgenin tarihini düzgün okuyarak, geleceğinin nasıl şekilleneceğini âlâ tahlil ederek, stratejik adımlarla bölgedeki varlığımızı perçinlemeliyiz. Bu ziyaret gerek genel olarak Afrika ülkeleri ve Türkiye ortasında gerekse özelde Türkiye ve Etiyopya ortasında yüzyıllara dayanan ikili bağlarımızı güçlendirecek ve daha da ileriye gitmesini kolaylaştıracaktır. Kâfi ki Türkiye istesin…
