PROF. DR. ÖZCAN GÜNGÖR/ ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ
Jeopolitik, devletlerin sonları içerisindeki ve memleketler arası alandaki politik davranışlarını, coğrafik değişkenler aracılığıyla anlamak, açıklamak ve geleceği iddia etmek üzerine heyeti bir disiplindir. Coğrafik pozisyonu temel alarak, politik güce ve güç dağılımına odaklanmaktadır. Bu tarafıyla jeopolitik; coğrafya, din ve siyaset sacayakları üzerinde kurulan ve bunların etkileşiminden meydana gelen eserler bütünüdür. Kültür ve medeniyet üzere kavramlar jeopolitiğin soyut tarafını ele alırken, coğrafya somut ögeler kısmında yer alır. Dinî Jeopolitik kavramını ise; “bir devletin bulunduğu bölgede ya da global ölçekte dinî yapıları, ideolojileri, oluşturdukları ağları ve kümeleri tahlil ederek, onlar üzerinde çalışarak çatışmaları çözme, tehditleri tedbire yahut bunlar aracılığıyla kültürel, siyasal ve ekonomik iş birliği geliştirerek konjonktür oluşturmanın tasarım ve inşası olarak” tanım etmek mümkündür. Ayasofya’nın öyküsü tam manasıyla hem Hristiyanlar için “seçilmiş travma” eşliğinde dinimsi bir anlatı hem de Türkler nezdinde “seçilmiş zafer” olarak sembolleşen tarihe dönük strateji ve beklentilerin sembolik kutsal kıymeti olma özelliği taşıyan dini jeopolitik bir durumdur. Bu tarafıyla Ayasofya’ya ait alınan karar ne tek başına dini ne tek başına siyasi ne de tek başına ekonomik yahut kültürel bir karardır. Aslında, bunların hepsidir, dense yeridir.
FETHİ TAMAMLAYICI NOKTA
Dini jeopolitikte bir yer, yalnızca coğrafik olduğu için kutsal değildir, bu çeşit yerler kutsallık ve kıssalar atfedilen, derin bir kültürel kimliğe sahip olduğundan ve kişisel kültür üzere inşa edildiğinden kutsaldır. O denli olunca toprak, yalnızca coğrafik bir tarif değil; uğrunda binlerce kişinin öldüğü ve bu uğurda ve daha binlerce insanın öleceği ve bu insanları bir sebebe bağlayan bir aracı olarak kabul edilmektedir. Sosyolojik olarak da yerin beşere üflediği ruh, beşerde bir hal değişikliğine sebebiyet vermektedir. İstanbul; tarihi boyunca ticaret, kültür ve inanç alanında çok taraflı etkileşimlerin olduğu ve bunun sonucu olarak da dünya tarihini etkileyen büyük değişimlerin jeopolitiğini tabir eden bir kenttir. Türkler için birebir ehemmiyetin ete kemiğe bürünmüş sembolik hali ise Ayasofya’dır. Ayasofya, cami olduktan sonra fetih tamamlanmış, Fatih fethini taçlandırmış, toprak modülü mülk olmuş ve Bizans hükümdarının mirası Fatih’e kalmış, Bizans’ın ruhu da tarihe gömülmüştür. Tam da bu yüzden; Nazım:
“Hak yerine getirdi en büyük niyazını,
Kıldı Ayasofya’da ikindi namazını!
İşte o günden beri Türkün malı İstanbul,
Başkasının olursa, yıkılmalı İstanbul!” derken Karakoç “Ayasofya bir sebep değil sonuçtur. Müslümanların gücünü temsil eder” demiştir.
İnsanların tarih boyunca kutsal bildikleri kıymetler konusunda pek çok zorluğa katlanmaya istekli oldukları bilinmektedir. Bilindiği üzere coğrafya ve onun üstündeki manevi anılara husus olan kutsallık, üzerinde yaşayan insanların yüzyıllardır zihinlerinde oluşturdukları sembollerin bütünüdür. Dini jeopolitiğin bu müşahhas kutsal yeri Ayasofya Camii, müzeye çevrildiğinde tam 481 yıllık bir cami idi. Fâtih Sultan Mehmed Han ve sonraki tüm padişahların, şeyhülislâmların, sadrazamların, kumandanların alnı o mescitte secdeye varmıştı. Kimi etraflarda geçmişi geleceğe gömmek isteği olsa da bunun toplum nezdinde başarılma imkanı yoktu, zira geçmiş; vakte, yere, bilince sinen bir his ve kimlik olarak orada duruyordu.
TAM EGEMENLİĞİN İLANI
Danıştay’ın bu kararı ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın kararlılığı; milletimizin ulusal ve manevi kıymetlerine karşın oluşturulmaya çalışan yapay bir tarih anlayışına karşı verilen uğraşla ülkemizin aktör ve hâkim bir devlet olma hüviyetini Türk milleti ismine bütün dünyaya ilan etmiştir. Bu bir fetih değil, Kemalizm’le hesaplaşma hiç değildir. Bu, fakat manevi bir aidiyet, geçmiş ile günümüz ortasında kurulan ulu birliktelik, taşınan kıymet olarak kimlik, hissiyat olarak egemenlik, duygudaşlık olarak toplumuyla birleşme ve ben-idrakinin mütemmim cüzi olarak dünyaya ilanıdır. Bu karar yalnızca siyasi yahut dini muhtaçlık olarak alınmış bir karar değildir. Dini jeopolitik açısından Ayasofya birbiriyle çekişme halindeki ulusal ve memleketler arası tarih anlatılarındaki esaslı rekabetlere husus olmuş bir yapıdır. Ayasofya bir mabet ve bir yapı olmaktan daha çok; sembolik manaları haiz, sahip olmanın göstergesi, tarihle makası kaldırarak bütünleşmesi, olgunlaşmış egemenlik gücünün ilanı ve tarihe istikamet verme kararlılığının sözü, biçiminde manalar taşımaktadır. Türk toplumu, derin bir öz şuurla başından itibaren; tarihi, dini, geleneği ve millet bütünlüğüyle uygun görmediği uygulamalar karşısında sabır ve firasetle beklemeyi bilmiştir. Millet ile devlet ortasına sokulmaya çalışılan kıymıklar, Ayasofya ile milletin tarihi benliğine batırılmaya çalışılmış bir kesimdi. Bunlar bir bir temizlenerek millet-devlet bütünlüğü doğal bir derinliğe ve coşkun bir sele dönüşmektedir. Bu durum sonucunda tüm dünya, hem Türklerin tarihe dönüşüne şahitlik ediyor hem de millet, ulusal ve manevi açıdan rahatlıyor.
“SEÇİLMİŞ ZAFER” OLARAK AYASOFYA
Bir toplum için ortak tarih, kültür, sembol, görüş ve ritüeller etrafında birleşebilmek o toplumu güçlü kılan en değerli konudur. Dini jeopolitik olarak toplumun edindiği dini ve ulusal kimlik sembolleri o toplumda bir bütünlüğe ve sürekliliğe sebebiyet verir. Elbette büyük toplumların hepsinde farklı etnik ve dini kimlikler olabilir fakat Türk toplumu için Ayasofya “ortak kimlik”, “seçilmiş zafer”, “egemenlik hakkı” “ecdada saygı”, “tarihle barışma”, “devletin halkıyla birebir hissiyatı paylaşması” üzere pek çok üst bedellere işaret etmektedir. Elbette bu hislerin her bir bireyde eşit oranda temsil edilmediği malumdur ve bu çağda bundan daha olağan bir şey de olamaz. Lakin baskın olan kimlik ve isteğin Türkiye’de Ayasofya’nın cami olması tarafında resmi ve hükümran hale gelmesi de artık kaçınılmaz bir vuslatın son kademesi olmuştur. Ayasofya mescidinin tekrar açılması Türk tarihinin kimliğinde bir arayış değil ortadaki tarihi hafıza ve sürekliliği devam ettirerek yürümek demektir.
Türkiye, içinde bulunduğu dini jeopolitiği yine kurgulama ve şahsiyetli bir siyasetle daha kucaklayıcı bir siyaset lisanı üretmek üzere Ayasofya’yı cami olarak tekrar açmıştır. Zira dini manada Türkiye’de 180 bin 854 Hristiyan ve yaklaşık 20 bin Yahudi için toplamda 435 kilise, sinagog ve havra bulunuyor. Buna nazaran, Türkiye’de her 461 gayrimüslim için 1 ibadethane mevcut olmasına karşın; Avrupa ve ABD’de ise yaklaşık 2 bin Müslüman’a bir cami düşmektedir. Bu karar, farklı dini kimlikteki bireylerin özgürlük hakkıyla ilgili olmadığı üzere bu kararla gaye bütün Müslümanların izzet, hak ve tarihi sorumluluklarını da Müslümanlara yine hatırlatarak dünyaya bir bildiri vermektedir. Bu ileti; her türlü özgürlük ve egemenlik hakkını hiçe sayan hem Müslüman dünyasındaki kimi kukla başkanlara, hem de Müslümanların insan hakkı, izzeti, onuru ve kendi iradesini görmezden gelen dünyanın geri kalan önderlerine verilen bir iletidir. Bu karar, ülkede yalnızca muhafazakar ve milliyetçi jenerasyonları değil bütün bir gençliği olayın çetrefilli ve egemenlik temelli his dünyasının içine çekmiştir. Bu her devletin kendi halkı için istek ettiği paha temelli kimlik inşası için epeyce kıymetlidir.
Ülkenin kolektif bilinçaltının Ayasofya’yı “seçilmiş zafer” olarak kodladığı gerçeği unutulmamalıdır. Postacı bir dostuma “Apartmanlara nasıl girip çıkıyorsunuz?” dediğimde “Zor olmuyor, zira birçoğunun şifresi 1453!” demişti. Bu toplumsal olarak kültürel belleğin en derininde yer eden “seçilmiş bir zafer”e işaret eden bir durumdur. Necip Fazıl’dan Nazım Hikmet’e, Peyami Safa’dan Sezai Karakoç’a, Osman Yüksel Serdengeçti’den Nurettin Topçu’ya kadar bu milletin tüm bölümlerinin Ayasofya’yı bir egemenlik sembolü cami olarak gördüğünü ve yapılan bütün anket çalışmalarında da bu durumun net bir formda ortaya çıktığını belirtmek gerekmektedir. Ayrıyeten siyasi başkanların açık dayanağı yahut sessizliği de halkın bu hissiyatıyla örtüşen bir durum olmuştur.
OLGUNLAŞAN SEBEPLER
Doğrusu Ayasofya’yı müzeye çeviren irade olarak M. Kemal’in dileğinin da tam olarak ne olduğu tartışmalıdır. Çünkü şahsen kendileri müze kararından iki yıl sonra 19 Kasım 1936’da tapu kayıtlarına “Ayasofya Kebir Camii Şerif” işlemesine imkan vermiştir. Periyodun siyasi kaideleri düşünüldüğünde bunun tek başına alınabilecek bir karar olmadığı ortadadır. Bilhassa Türklerin bu coğrafyada güçsüz olarak nitelendirildiği bütün vakitlerde Ayasofya üzerinden N. York, Paris, Roma, Moskova, Atina ve Londra’da özel dualar edildiği ve hükümetlerine baskılar yapıldığı bilinen tarihi bir gerçektir. Bu, devlet aklının o periyot için bulduğu stratejik bir tahlildir; ileride kaideler değiştiğinde ve güç istikrarı lehimize döndüğünde bu kararın güncellenmesi için açık bir kapı bırakılmıştır. Bu yüzden kolektif bilinçaltında cami olarak Ayasofya çok önemli istek görmüştür. Birtakım kimselerin düzgün yahut arka niyetli sızlanmaları dışında toplumsal olarak bütün siyasal renklerin dayanağı de bu bilinçaltının dışa vurumudur. Başta da tabir edildiği üzere dini jeopolitik; kendisini daima hatıra, sembol, öykü, acı ve başarılarıyla toplumlara hatırlatmakta ve onların tarihi kimlikleri, ferdî şahsiyetleri ve dünyaya sunacakları bildirilerin sessiz konuşanları olmaktadır.
Son kelam Üstat Topçu’dan olsun. O, fiziken ve ruhen yapılan iki türlü fetihden bahseder. Ona nazaran bir fetih husus âleminden ruh fethine yükselirse manalıdır; hakikaten Fatih Sultan Mehmed bu fethi gerçekleştirebilmiş büyük bir dehadır. Çünkü İstanbul sadece üzerinde Türk bayrağı dalgalansın diye değil havasında büyük ruhlar yükselsin diye alınmış bir kenttir. Öyleyse yeni başlanılan ruha, öze, benliğe ve kıymetlere dönüş atağının bu maddi atılımı heybesine, kesinlikle ruhaniyete, özgürlüğe, güçlü şahsiyetlere, bilim merakı ve insanlığa alternatif dünyalar sunma maksadını da almalıdır. Zira kimsenin bu karardan “acı duymasına”, “hayal kırıklığı yaşamasına”, “özgürlüğünden telaş etmesine” gerek yoktur. Nasıl 500 yıl boyunca bu kutsal mabet, cami olarak ibadethane hüviyetini Müminleri için koruyup öbür dinlerden insanların kendisini ziyaret etmesine müsaade vermişse, elbet bundan sonra da o denli olacaktır. Ancak bir kuralla; bütün zimamı Müslüman Türk’ün elinde olmak kaydıyla.
